اجداد ما آب‌های شیرین دامنه‌ی کوهستان را با کمک فن قنات‌سازی که روش ابداعی خودشان بوده به حاشیه‌ی کویرها برده‌اند تا شرایط سخت و نامناسب محیط زیست خویش را برای زندگی بهتر و مناسب برای کشاورزی که از اصلی‌ترین شیوه‌های زندگیشان بود تغییر دهند.

ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به این ابتکار جدید دست زده و آن را «کاریز یا کهریز» نام نهادند. نخستین قنات دنیا و طولانی‌ترین قنات دنیا در یزد واقع شده‌است.  با این اختراع که در نوع خود در جهان تا کنون بی‌نظیر بوده‌است، می‌توان مقدار قابل توجهی از آب‌های زیرزمینی را جمع‌آوری کرد و به سطح زمین رساند، که همانند چشمه‌های طبیعی، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ ابزار کمکی از درون زمین به سطح زمین جاری می‌گردد تا زراعت و سرسبزی و باغ‌های میوه را به همراه آورد.

«کاریز» که توسط کندی کاران مقنیان ایرانی اختراع شده، هزاران سال قدمت دارد. این حرفه به همراه خود ساعت آبی و آسیاب آبی را نیز به همراه آورده است قدمت بسیاری از کاریزهای ایران، از پنج- شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد.

با وجود این که چندین هزار سال از اختراع آن می‌گذرد هنوز هم این روش استفاده از آب در برخی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی رکن اصلی کشت و زرع در نواحی خشک است. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته‌است.

واژه شناسی قنات
کانال زیرزمینی حفر شده توسط انسان که جهت جمع‌آوری آب شیرین و انتقال آن به سطح زمین برای مصارف کشاورزی، انسانی و دامی ایجاد شده است را در ایران و آسیای میانه «قنات و کاریز» و در کشورهای عربی «فقره» می‌گویند. کاریز کلمه‌ای پارسی و قنات کلمه‌ی پارسی معرب‌شده است. در ایران خاوری و افغانستان و آسیای میانه واژه‌ی کاریز بیش‌تر کاربرد دارد و در ایران باختری واژه‌ی قنات. قنات خود عربی‌شده‌ی کنات فارسی است که از ریشه‌ی فعل کندن گرفته شده است.

قنات را در لغت، عده‌ای به معنای «نیزه» معنی کرده‌اند که جمع آن، قنوات، قنیات و قنی است، که بعدها، به معنای کانال و مجرای آن و معادل کاریز به کار رفته است، عده‌ای نیز آن را از کلمه‌ی پهلوی کانیکه برگرفته از کانال و فعل کن و کندن می‌‌دانند که به زبان عربی رفته و معرب شده است. این کلمه در زبان آکدی و آشوری به شکل قانو، در عبری به صورت قنا و قانو و در لاتین، به صورت کانال دیده می‌شود و در زبان پهلوی نیز به شکل کهس به کار رفته است و معادل فارسی امروزی آن، کلمه کاریز و کهریز است.

بسیاری از پژوهشگران، تاریخ حفر قنات را به دوره‌ی هخامنشی نسبت می‌دهند. علت این است که از دوره‌ی ماقبل هخامنشی سنگ‌نبشته‌های اندکی باقی مانده و چون سند مکتوب از ماقبل این دوره وجود ندارد این دوره را به غلط دوره‌ی ماقبل تاریخ می‌دانند در حالی که علم باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و زبان‌شناسی رازهای نهفته‌ی زیادی را از دوران ماقبل تاریخ برای انسان آشکار نموده است.

می‌دانیم که تاریخ مدنیت و تاریخ شفاهی در ایران بسیار دیرینه‌تر از دوره‌ی هخامنشی است و اصولاً یافته‌های باستان‌شناسی در شرق چین و آسیای مرکزی و شرق ایران ثابت می‌کند که مدنیت در شرق ایران و داستان‌های ایران و توران مربوط به دورانی بیش‌تر از پنج‌هزار سال قبل می‌شود، یافته‌های باستان‌شناسی شهر سوخته و جیرفت و آثار به دست آمده از تمدن هلیل رود و آثار تمدن شهرنشینی هفت‌هزار ساله در غرب ایران (مادها) این فرضیه را اثبات می‌کند، در حالی که سنگ‌نبشته‌ها و تاریخ مدون ایران، تنها دوهزار و پانصد سال اخیر را، آن هم به طور ناقص پوشش می‌دهد.

اسامی معادل قنات
در ایران و سایر کشورهای جهان برای قنات بیش از ٢٧ اسم وجود دارد یا به عبارت دیگر، برای نامیدن این شیوه‌ی آبیاری بیش از ٢٧ اصطلاح به کار برده می‌شود.

این اسامی درجنوب غربی آسیا عبارتند از:
قونات، کنانت، کونوت، کانات، خنات، خاد، کنایت، قنات، کارز، کاه ریز، کاه رز، کرز، کاکوریز، کهریز و چین آوولز.

اسامی معادل قنات در آفریقای شمالی:
فوگارا (فقره)، فقاره، فگاره، مایون، ایفلی، نگولا، ختارا، خوتارا، رتارا.

این اسامی در عربستان عبارتند از:
فلج، افلج، فلج.

درباره قنات
قنات یک راهروی زیرزمینی است که آب را از آبخوان یا سفره آب زیرزمینی به اراضی پست تر منتقل می کند. در واقع، قنات متشکل است از چندین چاه که بصورت عمودی در یک سطح شیب دار حفر شده اند و این چاهها در زیر زمین با یک راهروی با شیب ملایم تر از سطح زمین به یکدیگر متصل می شوند.

عمق اولین چاه (مادر چاه)، که معمولاً در یک مخروطه آبرفتی فرو رفته است، بیشتر از سطح آب زیرزمینی می باشد. این چاهها با  فواصل 20 تا 200 متری میان ناحیه تره کار و خشکه کار قنات قرار دارند. از بالا، سیستم قنات شبیه مسیری از لانه مورچه ها می باشد که از دامنه کوه آغاز شده و تا رسیدن به محل برداشت آب در بیابان امتداد دارد.

در پایان هم گفتگویی با برخی از استادکاران دیرینه شهرمان ترتیب داده ایم تا از دوران حیات قنات تا خشک شدن آنها مطلع شویم.
 

حاج غلامحسین فلاح زاده فرزند محمد 72 سال سن ساکن شهرستان ابرکوه  یکی از  استادکاران قدیمی و زبردست می باشند که حدود 15 سال در قنات «بیژدنگ» ابرکوه با همکاری و همراهی آقای حاج علی فرزند مهدی (حاج علی قیومی) مشغول فعالیت بوده اند.
حاج غلامحسین می گوید: در طول مدت 15 سال فعالیت در قنات های بیژدنگ حدود 7 حلقه چاه را حفاری نمودند که هر کدام به ارتفاع 32 گز (32 متر) بوده است و حفر پشته چاه هم به طول 100 گز (100 متر) می باشد.

چه مدت زمانی را صرف حفر پشته های قنات میکردید؟
کشاورز ابرکوهی با ذکر خاطرات آن روزها گفت: برای حفر پشته بایست 2 الی 3 روز می رفتیم و پشته می زدیم و بعد مرد (کارگر) بایستی سنگ ها رو از چاه توسط دول بیرون بکشد.

برای اینکه چاهها ی قنات در راستای هم قرار بگیرد چه اقداماتی انجام  صورت می گرفته است؟
آقای فلاح زاده ادامه داد: برای اینکه چاههای قنات در راستای هم قرار بگیرد و خم و پیچ نداشته باشد و به اصطلاح ما باید راستی بگیریم و این عمل هم به اینصورت انجام میشد: که ابتدا دو تکه سنگ شاقولی را با دو طناب به اندازه ارتفاع چاه به عمق چاه می فرستادیم و در ابتدای پشته سمت چپ این شاقول را نگه می داشتیم و یه چراغ کاربیت یا مندو را توسط کارگر در انتهای پشته قرار می دهیم. سپس بایست با بستن یکی از چشمان و دقت کردن شاقول با نور چراغ در یک راستا قرار بگیرد و این عمل در قسمت راست پشته هم همینگونه انجام میشد و هر 2 متر یا 3 متر پشته که جلو می رفت بایست این راستی را انجام داد تا از مستقیم بودن پشته اطمینان حاصل کرد و راسته  کردن پشته تا 100 متر آن ادامه داشته است .

       
از چه ابزراهایی در گذشته جهت حفر چاههای قنات استفاده می کردید؟

«چراغ مندو»

این مرد زحمت کش اشاره به وسایل قدیمی کرد و گفت: «چراغ مندو» اولین چراغ هایی بود که در گذشته از آن استفاده می کردیم که با مندو ‌(روغن کنتو) روشن می ماند. و بعدها از چراغ کاربیت استفاده کردیم که این چراغ به ما کمک می کرد که هوا اگر زیاد از حد مرطوب میشد شعله آن خاموش میشد و خبر از دم زیاد چاه می داد و هشداری بود برای بیرون امدن از چاه. قنات های عز آباد – سهراب – اسطح – حسام اباد – مغاسمه – بیژدنگ و نبادان بزرگ را من لایروبی و پشته زنی کرده ام .

«چراغ کاربیت» 

آقا غلامحسین با زبان ساده خود توضیح داد: یکی از اصلی ترین وسیله ما کلنگ یک سر می باشد که با توجه به نوع استفاده انواع مختلفی داشت. مثلا برای محلی که سنگ بود بایست از کلنگی که سر آن کٌت  (کند) می باشد استفاده کنیم و برای محی که گل می باشد و نرم تر بایستی حتما از کلنگ سر تیز استفاده شود.

در گفتگویی دیگر با استاد کار و کارشناس قنات در شهرستان از ایشان در مورد قنات هایی که هم اکنون به حیات خود ادامه می دهند و قناتهایی که خشک هستند سوالاتی را مطرح کردیم تا بیشتر از وضعیت موجود با خبر باشیم.

حاج محمد حسین نجاتی ابرقویی متولد 1318 ه ش متولد شهرستان ابرکوه که حدود 40 سال است به عنوان کارشناس قنات شهرستان نیز شهرت دارد.

در طول این مدت کارشناسی ایشان از طول قنوات و ماده چاه های آن و مقدار آب بدهی آن مطلع می باشد.

به گفته وی حدود 40 الی 50 سال گذشته حدود 70 رشته قنات در مناطق ابرکوه – فراغه و مهرآباد احیا بوده است . که در حال حاضر 14 قنات وجود دارد که آب در آن جاری می باشد. و تعدادی هم چاه بجای قنات زده شده است و مابقی خشک و تبدیل به چاه شده اند.

علت انتخاب این شغل شما چه بوده است؟
حاج محمد حسین می گوید: برادر بزرگتری داشتم بنام حاج رضا نجاتی که شغل اصلی ایشان مقنی گری بود برادرم من را از سن 7 سالگی بهمراه خود به قنات برد تا این حرفه را از وی یاد بگیرم .

در گذشته وسایل مورد نیاز کارتان را از کجا تهیه می نمودید؟
آقای نجاتی ادامه داد: در آن زمان دهانه بعضی از قنات ها بیش از 10 متر هم بود که بایستی چوب هایی بزرگ را بین  دهانه قنات قرار داد و چرخ چاه در وسط چوب ها که عمدتا کار بسیار سختی بود . و طنابی که در گذشته استفاده میشد برای کشیدن دول (دلو) اصطلاحا سازو می نامیدند که از سیسه خرما تولید می شد و دول هم از پوست گوسفند درست میشد .

مقنی گر ابرکوهی گفت: طناب ها در گذشته بایست محکم باشند و به همین دلیل از سیس خرما که سازو نام داشت تهیه می شد و بعدها از طناب پنبه ای محکم استفاده می شد که طناب پنبه ای را استاد کاری در محله جهانستان بنام استاد رضای لباف تهیه می نمود . و بعدها به علت با صرفه بودن از طناب پلاستیکی و سپس از طناب سیمی که همان بکسل (با قطر 8 الی 10 سانتیمتر) نام دارد استفاده میشد.

چه تعداد از قنات های شهرستان ابرکوه دارای آب و کدام قنات ها خشک یا در حال خشک شدن می باشند؟ 
کشاورز ابرکوهی خاطر نشان کرد: در حال حاضر قنات «اٌسطٌح» به فاصله سه کیلومتر و دارا بودن 70 لیتر آب در ثانیه و 17 نفر مالک یکی از بزرگترین قنات شهرستان و شاید استان یزد باشد که هنوز آب دارد.

* قنات باوک که  با فاصله 3 کیلومتر و 16 لیتر آب که در ارتفاع 35 متری دارای اب است دومین قنات پر آب شهرستان محسوب می شود.

* قنات شهاب آباد که در محل قنات چاه حفر شده.

* قنات نقی اباد روستای احمد آباد.

* قنات فیروز آباد با فاصله 9 کیلومتر و 25 لیتر آب در ثانیه.

* قنات مزرعه گدستان (گزستان ) که چاه بجای قنات حفر شده و حدود 20 لیتر آب در ثانیه دارد.

* قنات برگیمه (ابرجامه) چاه به جای قنات.

* قنات نبادان بزرگ (نو آبدان بزرگ) که آب آن به مزارع محله گلکاران هدایت می شود و بوخوم اصلیو ماده چاه آن ننزدیک کارخانه کاشی کوثر می باشد و حدود 20 دقیقه آب این قنات در گذشته وقف درخت سرو 5000 ساله ابرکوه می باشد.  آب این قنات در گذشته آب  8 آسیاب آبی بزرگ  را تامین می کرده است (آسیاب حاج خان – رضا قلی خان – آقا حسن – محله – باغچه- جوجه و ... از جمله اسامی آسیاب های  در طول این مسیر می باشد).

* قنات مدوئیه 15 لیتر آب دارد. طولانی ترین قنات ابرکوه قنات مدوئیه است که 9 کیلومتر طول دارد و ماده چاه آن 52 متر ارتفاع دارد  و بوخوم اصلی آن هم نزدیک کارخانه کاشی کوثر است که نزدیک قنات نبادان بزرگ می باشد.

* قنات اردی که 20 لیتر در ثانیه اب دارد.

* قنات دشت مهرآباد 20 لیتردر ثانیه آب دارد.

* قنات جعفر آباد فراغه (قبلا پر آب ترین قنات منطقه ابرکوه محسوب میشده) 20 لیتر  در ثانیه دبی آب  آن می باشد.

* قنات علی آباد صفی آباد  20 لیتر در ثانیه .

* قنات نوش آباد فراغه چاه بجای قنات می باشد (10 متر از قنات پایین تر رفتند).

قنات های خشک شده:
* قنات سنی (که اگر 5 متر حفاری در قنات انجام شود  آب فراوانی را دارا می باشد که هم اکنون مجوز این کار صادر نمی شود).

* قنات موجورآباد (منطقه ای در بالای روستای شهراباد ابرکوه).

* قنات خسرو آباد که در گذشته 60 لیتر آب داشته است.

در گذشته برای مشخص کردن مقدار آب یا آب در بوخوم قنات از چه روش هایی  این کار را انجام می دادند؟
حاج محمد حسین می گوید: اول از ابتدای مزرعه که شروع می کردند شیار یا محل عبور آب را مشخص می کردند و از ابتدای اصطلاحا زهمون (محلی که دیگر آب بیشتر به بالا نفوذ نمی کند ) شروع می کردند و نسبت به شیب و ارتفاع ی که بدست می آوردند حدس می زدند که آب در چه ارتفاع یا سطح از زمین وجود دارد.

و دوم اینکه مناطقی که دارای پوشش گیاهی بیشتری بود (خار و خاشاک) آن منطقه آب بیشتری داشت نسبت به مناطق خشک و از این طریق هم میشد حدس زد.

..

نام تعدادی از استاد کارهای قدیم شهرستان را بگویید؟
وی آقایان مهدی حاج میراز اسماعیل، محمود مهدی ، حاج رضا قلی، حاج مهدی قیومی، حاج اسماعیل کربلایی زینل رئیس آبادی، حاج محمد عمیقی و حاج رضای رضاشعبانعلی احمد آبادی را قدیمی ترین استادکار قنات معرفی کرد.

دستمزد شما در گذشته چه میزان بوده و چگونه دریافت می کردید؟
استاد کار قنات با اشاره به امکانات امروز گفت: در گذشته مزد ما بسیار اندک بود در پایان کار به ما مقداری توت خشک یا انجیر خشک شده و از این قبیل خشکبارها بود. و شب جمعه تا شب جمعه حدودا برات یا حواله دستمزد را می دادند.

بعدها مزد افراد را به عنوان نفقه قنات جمع آوری می کردند به گونه ای که هر فردی نسبت به شبانه روزی آب خود سر خرمن (هنگام درو کردن گندم ) سهم مشخص شده تحویل انبارداری میشد و انباردار هم حواله ای را در پایان کار به مقنی ها داده و آنها سهم خود را که هر فردی جداگانه دریافت می نمود . (استاد کار یه مقدار مشخصی داشت و مرد هم یه مقداری و دول کش هم مقدار معینی را دریافت می نمودند).

در پایان از شما می خواهم که اگر در حین کار ذکرهایی گفته میشده را برای ما بگویید؟
کشاورز زحمت کش ادامه داد: مقنی توسط طنابی که به چرخ چاه می باشد به سمت پایین چاه هدایت می شود و هر دور چرخ چاه حدود یک متر می باشد و مقنی زمانی که یک متر پایین میرفت ذکر الله را به زبان می آورد و کارگر در بالای چاه متوجه میشد که بسلامت مسیر طی میشود و هنگامی که به پایین چاه میرسید ذکر لا اله الا الله – محمد ا رسول الله  علی ولی الله حقا حقا و اینکه حدا تو بر حق است و رسول خدا هم بر حق است گفته میشد و کارگر متوجه میشد که مقنی به عمق چاه رسیده و در حال آماده شدن برای فعالیت می باشد و هنگامی که مقنی به کارگر می گوید دست بده بیا به این معنی که دول را تا یک متری عمق چاه پایین بفرست (کارگر با باز کردن هر دو طناب متوجه می شود که یک متر رسیده به عمق کجاست) و مقنی دول پر از سنگ یا گل را به حلقه می زند و و ذکر الله را می گوید و کارگر متوجه خواهد شد که باید دول را بالا بکشد.

در پایان گفتگو این توصیه هر دو استاد کار دیرینه شهرمان به ما نسل آینده بود؟
درست مصرف کنیم و قدر داشته هایمان را بدانیم. ما شاهد روزگاری بودیم که آب فراوان در دسترس بود ولی الان یا نیست یا در حال خشک شدن چاهها و قنوات هستیم.

پس بیاییم و از آب برای آبیاری مزارع و مصرف خانگی و ... درست استفاده کنیم که در صورت رعایت نکردن با خشکسالی و قحطی آب روبرو خواهیم شد. ارزش قطره قطره آب را بدانیم این حرف آخر من است.

نویسنده: حامد اکرمی

انتهای پیام/ ف