به گزارش یزد رسا، دکتر آفرین توکلی با مرور بر تاریخچه اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت، اظهار داشت: در ارديبهشت سال 1330 پس از استعفای دولت علا، مجلس به نخست وزيري دكتر محمد مصدق اظهار تمايل كرد. اكنون نگاه ها از مجلس به نخست وزيري معطوف شد كه جنجالي ترين مجلس ايران پس از مشروطه را نيز تحت الشعاع خود قرار می داد. دولت اجراي قانون ملي شدن صنعت نفت رابه عنوان مهمترين برنامه  خود اعلام كرد.

وی در ادامه تصحیح کرد: اجراي قانون ملي شدن نفت كه با خلع يد از شركت نفت جنوب در بيست خرداد و برافراشتن پرچم ايران بر سر در ساختمان مركزی شركت در آبادان آغاز شده بود در ماه هاي آينده با شكايت انگليس از ايران به شوراي امنيت سازمان ملل متحد مسأله‎اي جهاني شده بود. با ورود اورل هريمن، نماينده ی شخصي ترومن ریيس جمهور آمريكا، و پس از آن  هيأت انگليسي به سرپرستي استوكس، مهردار سلطنتي دولت انگليس، مذاكرات ميان دو كشور انگليس و ايران با وساطت آمريكا و شرط ايران مبني بر پذيرش اصل ملي شدن نفت از سوي هيأت انگليس آغاز شد. اما آنچنان كه نخست وزير در جلسه علني هفده شهريور مجلس به شرح مذاكرات پرداخت شرايط انگليس مورد پذيرش قرار نگرفت ‹‹ به هر حال هیأت آقاي استوكس ماده ای پيشنهاد كردند كه روزنامه هاي آمريكا آن را تشريح كرده اند ولي من نمي خواهم؟ آقايان را تصديع بدهم اما بطور خلاصه مطالب ايشان را كه خودشان فرمودند عرض مي كنم. ايشان مي‎فرمودند شركت نفت انگليس و ايران در ايران وجود ندارد ولي آن شركت خارجي مي‎خواهد مقدار مهمي نفت از اين مملكت خريداري كند. بسيار خوب اين يك معامله تجاري است مگر آقايان مخالفند كه آن شركت از ما نفت بخرد؟ بعد گفتند مدت اين معامله 25 سال است گفتم بسيار خوب اين هم براي من اهميت ندارد زيرا نرخ بين المللي هر سال يك جور است و دولت انگليس… چه اشكال دارد كه 25 سال نفت را به قيمت بين المللي از ما بخرد بعد گفتند آن شركت خارجي بايد يك آژانس اينجا داشته باشد و يك مدير انگليسي داشته باشد كه عمليات شركت را اداره كند و بعد صورتحساب را به شركت ملي نفت ايران بدهد و پنجاه درصد از منافع اين شركت را براي عمليات خودش بردارد… بهر صورت من از آقاي استوكس پرسيدم پس كار شركت ملي نفت چيست؟ وقتي شما نفت زيادي مي خريد وقتي براي 25 سال نفت مي بريد وقتي شما آژانس برقرار مي كنيد كه تمام كارهاي نفت را بكند پس كار شركت ملي نفت چيست؟! ››

اوج اختلافات دو کشور ایران و انگلیس درخصوص ملی شدن صنعت نفت

توکلی در خصوص تحریم ایران توسط کشور انگلیس افزود: يك ماه بعد با تحريم ايران از سوي انگليس، اخراج كاركنان انگليسي شركت نفت، تصميم دولت اتلي ،نخست وزير انگليس، به دخالت نظامي و در پايان طرح شكايت دولت انگليس در شوراي امنيت اختلافات دو كشور به اوج خود رسيد كه در پايان با حضور هيأت ايراني به رياست دكتر مصدق در شوراي امنيت و دفاع از منافع ايران، حكم شورا در مسكوت ماندن موضوع تا تعيين صلاحيت ديوان لاهه به نفع ايران صادر شد. در بازگشت، دكتر مصدق انتخابات مجلس  را آغاز كرد و برای كاهش فشار اقتصادي كه اكنون با قطع صادرات نفت ايران افزايش يافته بود به انتشار اوراق قرضه ی ملي دست زد؛ اما در همين زمان با ورود هیأتی از سوي بانك جهاني به رياست پرودوم به ايران، اميد دولت به حل مسأله نفت و مشكل اقتصادي كشور افزايش يافت.

استادیار گروه تاریخ دانشگاه یزد تصریح کرد: هنگامي كه دكتر مصدق احساس كرد پذيرش پيشنهادهای بانك ممكن است منجر به شناسايي حقوقي براي شركت سابق شود مذاكرات را با نمايندگان بانك پايان داد. وي بعدها در جواب شاه و برخي از نمايندگان مجلس هجدهم كه عدم پذيرش اين پيشنهاد را يكي از اشتباهات بزرگ سياسي وي دانستند در خاطراتش نوشت:

وی افزود: نظر به اين كه بانك بين المللي عمران و توسعه يك موسسه بي طرفي به نظر آمده بود در روزهاي اول مذاكرات من راضي شدم كه بانك از معادن نفت بهره برداري كند و از اين راه عايداتي به دولت برسد تا اختلاف با شركت به هر طريق كه ممكن بود مرتفع بشود. ولي روز آخر كه صحبت از تنظيم قرارداد به ميان آمد يكي از نمايندگان بانك اظهار نمود كه قرارداد را بايد دولت و شركت سابق نفت هر دو امضا كنند كه چون شركت به هيچ سمتي حق نداشت خود را وارد موضوع كند و قراردادي به اين عنوان كه در معادن نفت صاحب حقي است امضا نمايد مورد موافقت من قرار نگرفت.›

از استعفای دکتر مصدق  تا  فرمان مجدد نخست وزیری وی

استادیار گروه تاریخ دانشگاه یزد درخصوص چگونگی استعفای دکتر مصدق و روی کار آمدن مجدد وی بیان کرد: سال 31 شاهد رويارويي شاه و نخست وزير بود که منجر به استعفای مصدق در تیر 1331 شد. شاه پذیرفت و قوام به عنوان نخست وزیر جدید معرفی شد. این انتخاب پس از یک هفته با  شورش های خیابانی سي‎ام تير ماه با شکست روبرو شد و يك روز پس از آن دكتر مصدق فرمان مجدد نخست وزيری و رأي دادگاه لاهه به نفع ايران را با هم دريافت كرد.

وی ادامه داد: در مهرماه 1331 پس از ناکامی تلاش ها در یافتن راه حلی برای مسأله نفت روابط ایران و بریتانیا قطع شد و از این زمان گرایش انگلیس به آمریکا برای طراحی و اجرای کودتا در ایران بیشتر شد.

کودتای 28 مرداد 1332

دکتر توکلی گفت: هنگامی که سرانجام بریتانیا از امکان گفتگوی بیشتر با دولت دکتر مصدق نا امید شد مقدمات طرح کودتایی را برنامه ریزی کرد.این طرح به دولت ترومن ارائه شد امابا توجه به این که دوره تصدی او روبه پایان بود، از پرداختن به آن سرباز زد.با آغاز رسمی دوره ی ریاست جمهوری آیزنهاور تدارکات برای کودتا آغاز شد. آغاز جنگ سرد و ترس از نفوذ کمونیسم نگرانی ها را افزایش داد. بدین ترتیب شرایط جهانی هم برای انجام کودتا در ایران فراهم بود.

وی اذعان داشت: در دی ماه 1331 مقدمات کودتا آغاز شد . دولت انگلیس  چندان خواستار واگذاری ابتکار عمل به امریکا نبود اما در نهایت اجرای کودتا به آمریکا واگذار شد و بریتانیا نیز با در اختیار گذاشتن عوامل داخلیش و کمک مالی،  آمریکا را همراهی کرد.

استادیار گروه تاریخ دانشگاه یزد اظهار داشت: سازمان سیا و سرویس اطلاعاتی بریتانیا با استفاده از تمام امکانات تلاش کردند مصدق را بدنام کرده او را با حزب توده پیوند داده و متهم به هواداری از کمونیسم کنند و بدین ترتیب با احساسات مذهبی توده مردم بازی نمایند.سازمان سیا مبلغ یک میلیون دلار را در 15 فروردین 1332 برای عملیات در ایران اختصاص داد  که برای مقاصدی چون پرداخت رشوه به نمایندگان مجلس، اعلامیه های تبلیغاتی، برپایی شورش و به خدمت گرفتن اراذل و اوباش برای تظاهرات علیه دولت دکتر مصدق به کار رفت. قرار شد کودتا  در دو مرحله انجام شود. در مرحله اول با رشوه به نمایندگان مجلس و اطمینان از حضور آنان در مجلس با رای عدم اعتماد به مصدق دولت وی ساقط می شد و در صورت شکست این طرح مرحله دوم که کودتای نظامی بود به اجرا در می آمد.

به گفته دکتر توکلی، با رفراندوم و انحلال مجلس در روزهای 12 تا 18 مرداد مرحله اول شکست خورد. پس از این کودتا وارد مرحله دیگری شد. در واقع در مرداد 1332 دو کودتا صورت گرفت یکی در بیست وپنجم مرداد و دیگری در بیست و هشتم ؛کودتای اول از چندطریق لو رفت و به شکست منتهی شد.کامیابی کودتای دوم بیش از آن که پیامد برنامه زیری موشکافانه سیا باشد مدیون یک اتفاق بود و حوادث پیش آمده به  سود شاه وهوادارانش پایان یافت.

پایان نخست وزیری دکتر مصدق

وی در پایان تصحیح کرد: در نتیجه مردم به هواداری از شاه علیه مصدق به خیابان ها ریختند دفاتر روزنامه های مخالف به آتش کشیده شد، ساختمان های مهمی چون ایستگاه رادیو اشغال شد وپیام نخست وزیری زاهدی بنابر فرمان شاه از رادیو تهران پخش شد.با تسلیم دکتر مصدق به فرمانداری نظامی دوران نخست وزیری وی پایان یافت.

توکلی گفت: یک ماه پس از کودتا، زاهدی  پس از دیدار با اعضای سنا ، مجلس سنا را باز گشایی کرد . دولت او مشغول فراهم آوردن مقدمات انتخابات مجلس شورای ملی شد. با قدرت گیری دوباره ی محمد رضا شاه روابط با کشور انگلستان و آمریکا بهبود یافت وریچارد نیکسون چهاردهم  آذر سال 1332 به ایران سفر کرد. در پی خبر سفرنیکسون ، دانشجویان دانشگاه تهران به تظاهرات دست زدند و ارتش به روی دانشجویان آتش گشود و سه نفر از دانشجویان به نام های ناصر قند چی ، مهدی شریعت رضوی ومصطفی بزرگ نیا کشته شدند.

استادیار گروه تاریخ دانشگاه یزد خاطرنشان کرد: مهم ترین حادثه ی آذر آن سال محاکمه ی دکتر مصدق بود. در سی ام همین ماه هنگامی که حکم زندان به مدت سه سال برای دکتر مصدق اعلام شد، دنیس رایت ،سفیر انگلستان، با چهارده کارمند برای باز کردن سفارت به ایران آمدند و پس از برقرار شدن ارتباط دولت زاهدی تلاش بیش از  پیش خود را برای حل مسأله ی نفت در پیش گرفت.

در پایان سال دکتر حسین فاطمی که به وسیله ی یک افسر سازمان حزب توده پناه داده شده بود دستگیر و به اعدام محکوم شد. در این سال مجلس سنا وهجدهمین دوره ی مجلس شورای ملی نیز در 27 اسفند 1332 باز گشایی شدند.