عصر فرهنگ؛ خبرهایی از این دست که فلان آفت یا بیماری خاص که سابقه‌ای در ایران نداشته ناگهان به جان مزارع یا باغات می‌افتد و داغی بر دل کشاورزان می‌گذارد؛ برای کارشناسان کشاورزی ایران طبیعی شده است.

این اتفاقات زمانی برای کشور هزینه‌بارتر می‌شود که بدانیم مزارع آفت زده جزء مزیت‌های رقابتی ایران در بازارهای منطقه‌ای و حتی جهانی است.

شاید رقبای تجاری ایران وقتی امکان تولید محصولات کشاورزی با کیفیت ایرانی را ندارند، چاره جزء تهاجم زیستی نمی‌بینند. جنگی که به آسانی در ایران امکان وقوع آن وجود دارد و کشور ما در این حوزه به شدت آسیب‌پذیر است.

کافی است در واردات هر موجود زنده‌ای اعم از محصول کشاورزی، نهال، بذر و غیره مراحل قرنطینه‌ای به صورت استاندارد صورت نگیرد؛ نتیجه آن از دست رفتن امید کشاورزانی می‌شود که تمام سرمایه خود را در این حرفه گذاشته‌اند و کشاورزی عامل حضور آن‌ها در روستاها و مانع مهاجرتشان به شهرهای بزرگ است.

اخبار حاکی از ادامه ویرانگی ویروسی در اجیرستان‌های استهبان فارس است که متأسفانه همچنان کنترل نشده و بزرگترین انجیرستان دیم جهان را به مخاطره انداخته است.

منشأ و علائم ویروس موزاییک انجیر

ویروس موزاییک انجیر (Fig mosaic virus) یک ویروس تک رشته‌ای از جنس RNA بوده که در گیاهان خانواده انجیر ایجاد بیماری می‌کند.

این ویروس برای اولین بار در سال 1933مشاهده گردید و تاکنون در کشورهای یونان، ایتالیا، اسپانیا، ترکیه، سوریه، تونس، الجزایر، اردن، نیوزیلند، چین، انگلستان، پورتوریکو، استرالیا، و ایالات‌متحده مشاهده شده است.

علائم این ویروس بیشتر در برگ‌ها قابل مشاهده است. در برخی از انواع انجیر علاوه بر برگ به میوه نیز سرایت می‌کند.

لکه‌های موزاییک ایجادشده توسط این ویروس زردرنگ می‌باشد و ممکن است مناطق بزرگی از برگ را پوشش دهند (شکل 1). این ویروس می‌تواند باعث لکه‌دار شدن، کوچک‌تر شدن و تغییر شکل برگ‌ها و میوه‌ها،کاهش رشد درخت، ریزش زودرس برگ، ریزش میوه و در نهایت کاهش تولید محصول شود.

ارقام مختلف در برابر این ویروس مقاومت متفاوتی از خود نشان می‌دهند. به عنوان مثال رقم Black Mission دارای بیش‌ترین حساسیت، ارقام Kadota و Calimyrna دارای کمترین حساسیت به ویروس موزاییک انجیر می‌باشند.
 

عامل بیماری موزاییک انجیر

ناقل اصلی ویروس موزاییک انجیر (FMV) کنه Eriophiyd mite از خانواده Eriophyidae است. گونه‌های مختلف کنه‌های این خانواده می‍‌توانند در بسیاری از گیاهان از قبیل انجیر، سیب، گلابی، هلو، شلیل، بادام، خرمالو، مرکبات، گوجه‌فرنگی، بید، داغاغان، صنوبر و کاج ایجاد بیماری کنند.

علاوه بر ناقل کنه، قلمه‌های رویشی مورد استفاده در تکثیر غیرجنسی و ادوات باغبانی آلوده به این ویروس، نیز از ناقلان این بیماری می‌باشند.

کنه Eriophiyd mite حدود یک دهم میلی‌متر طول داشته و رنگ آن شفاف است. این کنه بر خلاف اکثر کنه‌ها دارای تعداد 4 پا در نزدیکی سر می‌باشد (شکل 2).

کنه‌های بالغ و بارور ماده و نر زمستان را در زیر فلس‌های جوانه و سایر نقاط مناسب در اطراف گیاه مانده و بهار در زمان شکفتن جوانه‌ها بیرون آمده و با شروع رشد شاخه‌ها تخم‌گذاری می‌کنند و طی 3-2 هفته بالغ شده و چرخه زندگی آن‌ها تکمیل می‌گردد و باعث آسیب اقتصادی در برگ و میوه می‌گردد.

روش‌های غلبه بر ویروس موزاییک انجیر

1-کنترل به‌زراعی

با توجه به حساسیت متفاوت ارقام مختلف، اولین و بهترین راهکار، انتخاب و کاشت ارقام مقاوم به ویروس موزاییک انجیر است. در مرحله بعد می‌بایست در واردات و جابجایی مواد گیاهی تکثیری که در انجیر قلمه می‌باشد دقت نمود.

با توجه به اینکه ویروس موزاییک انجیر در تعداد زیادی از کشورهای خارجی وجود دارد (به بخش اول مراجعه شود) لذا در واردات مواد گیاهی انجیر از این کشورها می‌بایست قوانین قرنطینه‌ای به جد انجام گیرد؛ چرا که ممکن است برخی کشورهای متخاصم حتی به عمد و در راستای سیاست‌های بیوتروریسمی خود بخواهند این ویروس یا سایر ویروس‌های گیاهی را وارد کشورمان کنند.

از دیگر روش‌های به‌زراعی هرس قسمت‌های آلوده است. بدین منظور قسمت‌های آلوده به ویروس را از درخت جدا کرده و به منظور نابودی آن سوزانده می‌شود.

همچنین، در صورت تشخیص وجود کنه‌های زمستان گذران در فلس‌های جوانه نوک شاخه، می‌بایست نوک شاخه‌ها قطع‌شده و منهدم گردند.

2-کنترل شیمیایی

• سموم شیمیایی

در استفاده از سموم شیمیایی می‌بایست به این نکته اساسی توجه داشت که آفت¬کش¬ها طیف وسیعی از حشرات را از بین می‌برند که ممکن است بسیاری از این حشرات، حشرات مفید و شکارچیان طبیعی آفات مضر باشند.

همچنین، بکار بردن نادرست سموم می‌تواند در درازمدت باعث مقاومت یک آفت به سم شود. لذا در استفاده از سموم شیمیایی باید در ابتدا میزان اثربخشی سموم بر انواع مختلف حشرات بررسی گردد.

در صورت آسیب زیاد به درخت و عدم کنترل توسط سایر روش‌ها می‌توان از برخی حشره‌کش‌ها و کنه کش‌ها استفاده کرد (جدول 1).

• سایر مواد شیمیایی

روغن‌ها و صابون‌های باغبانی از جمله این مواد هستند که در زمان 10-7 روز قبل از باز شدن جوانه و هنگام باز شدن جوانه مورد  استفاده قرار می‌گیرند. این مواد در طول بهار و تابستان می‌توانند علاوه بر کنه، شته‌ها را نیز کنترل کنند. از دیگر مواد شیمیایی کنترل‌کننده کنه کائولن و گوگرد است.

3-کنترل بیولوژیکی

 در این روش از شکارگرهای طبیعی برای از بین بردن کنه ناقل ویروس موزاییک انجیر استفاده می‌شود. شکارگر از کنه Eriophiyd mite تغذیه کرده و جمعیت آن را کاهش می‌دهد.

در این روش اجتناب از بکار بردن سموم حشره‌کش بسیار حائز اهمیت است چرا که در صورت استفاده از حشره‌کش‌ها، شکارگرها نیز از بین خواهند رفت.

به عنوان مثال در ژاپن برای مبارزه با این کنه در باغات مرکبات از شکارگرهای طبیعی Amblyseius eharia، Amblyseius longispinosus و Agistemus terminalis با موفقیت استفاده کردند.

تحقیقات نشان می‌دهد از گیاهان نیز به عنوان کنترل بیولوژیکی کنه‌ها می‌توان استفاده کرد. گونه‌های سیرسیوم، لیتروم، مریم گلی، نیلوفر و گالیوم گیاهانی هستند که کشت آن‌ها در باغات انجیر میتواند از انتقال ویروس موزایک توسط کنه Eriophiyd mite جلوگیری می‌کند.